Μεγάλες ανακαλύψεις (15ος-18ος αιώνας)

(Αστρολάβος του 16ου αιώνα)

Μια από τις αγαπημένες μου περιόδους στην Ιστορία είναι οι αιώνες που προηγήθηκαν της Αναγέννησης και βέβαια η εποχή όπου οι συγκυρίες ευνόησαν τις μεγάλες ανακαλύψεις των Ευρωπαικών χωρών, από τα τέλη του 15ου έως τα μέσα του 18ου αιώνα. Όλα αυτά οδήγησαν σε μια νέα εποχή την Γηραιά Ήπειρο, μια εποχή εξέλιξης, όπου αναδείχθηκαν νέες οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνέπειες. Θα διαβάσετε μια παλιότερη εργασία για το θέμα, την οποία ξέθαψα από την βιβλιοθήκη μου. Είναι μια εργασία που είχε γίνει για ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα.

Στα τέλη του 15ου αιώνα η Ευρώπη μπαίνει μέσα από πολιτικές διαδικασίες αλλά και με την παύση των πολέμων μεταξύ πόλεων και δυναστειών, σε μια νέα εποχή ανόρθωσης. Κάτι που συμβαίνει κυρίως στα δυτικά της ηπείρου, όπου και με την αποκατάσταση της μοναρχικής τάξης υποχωρεί σιγά - σιγά η ανασφάλεια που διακατείχε μέχρι τότε τους λαούς. «Το τέλος του εκατονταετούς πολέμου ,η αποκατάσταση της μοναρχικής τάξης στην Γαλλία και αργότερα στην Αγγλία ,η ενοποίηση της ισπανικής μοναρχίας ,το modus viventi που εδραιώθηκε στην Ιταλία και την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οδηγούν σε μια σχετική πολιτική σταθερότητα...» (1)

Τα κράτη οργανώνουν τους κρατικούς θεσμούς και προσπαθούν να αποκτήσουν τα αναγκαία μέσα διακυβέρνησης σταθεροποιώντας καινοτομίες που είχαν αρχίσει να παρουσιάζονται κατά τον 14ο και 15ο αιώνα. Οι ενισχυμένες μοναρχίες φροντίζουν να εξασφαλίσουν για την καλύτερη λειτουργία τους και πάγια έσοδα. Έτσι η φορολόγηση ατόμων ,αγαθών αλλά και των ανταλλαγών προιόντων γίνεται μόνιμη, επιτρέποντας στον βασιλιά να χρηματοδοτήσει ένα μόνιμο στρατό από πραγματικούς επαγγελματίες.

Η σημαντικότερη όμως πρόοδος στα τέλη του 15ου αιώνα βρίσκεται στην μεταλλουργία. Με τις νέες τεχνικές εξόρυξης και επεξεργασίας των μεταλλευμάτων θα επέλθει μια πρώιμη εποχή που θα κορυφωθεί τον επόμενο αιώνα. Την ίδια εποχή υποχωρούν οι ενδημικές ασθένειες και αραιώνουν οι λιμοί επιτρέποντας έτσι την δημογραφική ανάπτυξη της γηραιάς Ηπείρου.
Όλα αυτά σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής και κυρίως με την κινητικότητα που επέδειξαν οι Ευρωπαίοι σε αυτή την νέα εποχή, οδήγησαν το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη κάτω από την πολιτική, οικονομική και πολιτισμική ηγεμονία της Δυτικής Ευρώπης. Ποια ήταν όμως τα κίνητρα που έκαναν τους Ευρωπαίους να σπάσουν το κουκούλι όπου περιορισμένα δρούσαν και ζούσαν κατά τον Μεσαίωνα και να ταξιδέψουν μέσα από τους ωκεανούς σε άγνωστες μέχρι τότε ηπείρους;

Η μαύρη Αφρική και τα βασίλεια της Ασίας ήταν ξακουστά μέσα από διηγήσεις και φάνταζαν στο μυαλό των Ευρωπαίων σαν μυθικές χώρες όπου αφθονούν ο χρυσός και κάθε λογής πλούτη (μπαχαρικά,μεταξωτά υφάσματα,αρώματα). Ξύπνησε λοιπόν το εμπορικό ενδιαφέρον τυχοδιωκτών και θαλασσοπόρων που φυσικά προσδοκούσαν στο εύκολο κέρδος. Για πολλούς ξεπεσμένους ευγενείς, οι αποστολές ήταν μια κοινωνική διέξοδος και καταξίωση. Για τα νέα κράτη, κυρίως της Ιβηρικής Χερσονήσου αποτελούσε μια πρόκληση στα φιλόδοξα σχέδιά τους, να αποκτήσουν νέα εδάφη και να επεκτείνουν την εξουσία τους. Καθώς ο μόνος γνωστός γείτονας μέχρι εκείνη την εποχή ήταν το Ισλάμ, η εκκλησία θεωρούσε από την πλευρά της τις αποστολές σαν μια καλή ευκαιρία για τον θρησκευτικό προσηλυτισμό των λαών της Ασίας και της Αφρικής. «Τέλος ο πολλαπλασιασμός των αποστολών προέρχεται εξίσου από την επιθυμία της γνώσης και της επαλήθευσης επιστημονικών θεωριών ή μυθικών διηγήσεων . Έτσι ο Πορτογάλος πρίγκιπας Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονται σοφοί ,αστρονόμοι και θαλασσοπόροι καταφέρνει να πείσει τον ηγεμόνα του ότι αυτές οι υπερπόντιες αποστολές ενδιαφέρουν γενικά το νέο κράτος...» (2)

Μπορεί τα κίνητρα και οι λόγοι που προαναφέραμε για να γίνουν αυτά τα ταξίδια να υπήρχαν δεκαετίες ολόκληρες, δεν θα υλοποιούνταν ποτέ όμως αν δεν υπήρχαν κάποιες προϋποθέσεις σαν αυτές που δημιουργήθηκαν στην πορεία..

Οι προϋποθέσεις αυτές αφορούσαν κάποια τεχνικά μέσα με τα οποία οι Ευρωπαίοι εξόρμησαν στον άγνωστο κόσμο. Συγκεκριμένα :

- Την ναυπήγηση της Καραβέλας γύρω στα 1440. Ενός μεγάλου και σταθερού πλοίου με μακρόστενη πλώρη και ιστία που εξασφάλιζαν υψηλές ταχύτητες . Τα υπερπόντια ταξίδια έγιναν ασφαλέστερα και πιο γρήγορα.

- Η εξέλιξη των αστρονομικών γνώσεων όπως και της πρόγνωσης καιρικών φαινομένων, βελτίωσαν την ναυσιπλοία.

- Παρότι η πυξίδα ήταν γνωστή από τον 13ο αιώνα μόλις κατά τον 15ο αιώνα οι ενδείξεις έγιναν πιο ακριβείς με τελειοποιημένους πίνακες απόκλισης. Κάτι που κάνει εξαιρετικά ασφαλή την πλοήγηση των ποντοπόρων πλοίων.

- Την μεγάλη ανάπτυξη της γεωγραφίας κατά τον 14ο- 15ο αιώνα που συνεπάγεται λεπτομερείς χάρτες και ακριβέστερους όσο προχωρούν οι εξερευνήσεις.

- Και τέλος ο αστρολάβος που βοήθησε την πλοήγηση των ποντοπόρων πλοίων όσον αφορά στον προσδιορισμό του πλάτους και στην παρακολούθηση της πορείας τους.

Έχοντας τα μέσα λοιπόν αλλά και την δίψα οι Ευρωπαίοι άρχισαν να ανακαλύπτουν άγνωστα μέρη. Γενουάτες και Καταλανοί είχαν ήδη περάσει το στενό του Γιβραλτάρ από τον 14ο αιώνα. Είχαν περάσει στον Ατλαντικό ανακαλύπτοντας τις Καναρίους, τις Αζόρες και την Μαδέρα. «Την σκυτάλη πήραν οι Πορτογάλοι ,οι οποίοι οργάνωσαν διαδοχικές αποστολές για την εξερεύνηση των παραλίων της Δυτικής Αφρικής κατά τον 15ο αιώνα . Το 1498 ο Βάσκο Ντα Γκάμα έφτασε στην Ινδία περιπλέοντας την Αφρική, μόλις 10 χρόνια αφότου η αποστολή του Μπαρτολομέο Ντιάζ πέρασε το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και έφτασε στην Ανατολική Αφρική....» (3)

Η μεγαλύτερη ανακάλυψη που οι συνέπειές της συγκλόνισαν για αιώνες την γηραιά Ήπειρο ήταν φυσικά η ανακάλυψη της Αμερικανικής Ηπείρου από τον Γενουάτη Χριστόφορο Κολόμβο ο οποίος λειτουργούσε υπό την προστασία της Βασίλισσας Ισαβέλλας της Καστίλης. Σφάλλοντας σχετικά με τις διαστάσεις της γης, ο Κολόμβος ταξίδεψε δυτικά πιστεύοντας ότι θα φτάσει στην Ασιατική ήπειρο από ένα συντομότερο θαλάσσιο δρόμο. Μετά από τρία υπερατλαντικά ταξίδια πέθανε το 1506 χωρίς να αντιληφθεί ποτέ ότι ανακάλυψε μια νέα ήπειρο. Η μεγάλη ανακάλυψη ενός νέου κόσμου υποστηρίχτηκε με θέρμη από τον Φλωρεντίνο θαλασσοπόρο Αμέρικο Βεσπούτσι ο οποίος μετά από τέσσερα ταξίδια πάνω στα θαλάσσια μονοπάτια του Κολόμβου έφτασε στην Βενεζουέλα. Προς τιμήν του το 1507 ο Γερμανός χαρτογράφος Βάλντεζεεμύλερ βαπτίζει την νέα ήπειρο «Αμερική» .

Μετά την ανακάλυψη (1513) και την διάσχιση του ισθμού του Παναμά από τον Ισπανό Βάσκο Νόννες ντε Μπαλμπόα και την είσοδο σε ένα άγνωστο ωκεανό, ο Πορτογάλος θαλασσοπόρος Μαγκελάνος ανακάλυψε το 1519 το στενό που από τότε φέρει το όνομα του και βγαίνει στον άγνωστο ωκεανό που βαφτίζει Ειρηνικό. Η Ισπανική αποστολή συνέχισε το ταξίδι δυτικά παρά τον θάνατο του Μαγκελάνου στις Μαριάνες νήσους και έφτασε τελικά στην Ευρώπη το 1522 κάνοντας το γύρο της γης. Αποδείχθηκε και τυπικά ότι η γη είναι στρογγυλή.

Εξαιτίας της προνομιακής της θέσης στο νοτιοδυτικό άκρο της Ευρώπης, των πολιτικών συνθηκών και βέβαια της προσωπικότητας του Ερρίκου του θαλασσοπόρου, η Πορτογαλία είχε το προβάδισμα στην εξερεύνηση νέων χωρών. Όμως ενδιαφέρονταν περισσότερο για την εμπορική παρά για εδαφική κυριαρχία. Πάνω στον θαλάσσιο δρόμο του Βάσκο ντε Γκάμα έχτισαν μια σειρά από οχυρωμένους σταθμούς για την προστασία των εμπορευμάτων τους. Από τα στενά του Ορμούζ στον Περσικό κόλπο, την Γκόα, το Τιμόρ, μέχρι τα νησιά Μακάο (1557) κοντά στην Κινεζική ακτή. Σε όλες αυτές τις περιοχές χτίστηκαν εκκλησίες και οι ιθαγενείς ασπάστηκαν τον χριστιανισμό δια της βίας. Με την συνθήκη της Τορντεσίλιας το 1496 ανάμεσα στους Βασιλείς της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, την οποία επικύρωσε ο Πάπας Ιούλιος ο Β΄το 1506, η Πορτογαλία απέκτησε την Βραζιλία. Μια περιοχή που αξιοποιήθηκε μετά το 1500 με την εκμετάλλευση μαύρων σκλάβων που αιχμαλωτίστηκαν στις αφρικανικές ακτές και χρησιμοποιήθηκαν ως εργατικό δυναμικό.

Τα πιο πολλά οφέλη από την ανακάλυψη της Αμερικής απέκτησε η Ισπανία. Το νεοσύστατο κράτος έγινε μεγάλη Ευρωπαική δύναμη χάρη στην τυχαία ανακάλυψη του Κολόμβου. Σε αντίθεση με τους Πορτογάλους ενδιαφέρθηκε για την κατοχή των νέων εδαφών και του πλούτου τους. Στις αρχές του 16ου αιώνα σύστησαν μάλιστα ένα όργανο οικονομικής εκμετάλλευσης των νέων αποικιών της Αμερικής, με έδρα την Σεβίλλη : τον οίκο εμπορικών συναλλαγών (casa de la contratacion). Κέντρο της πρώτης Ισπανικής αυτοκρατορίας έγινε το νησί του Άγιου Δομίνικου. Η κατάκτηση των Αντιλλών έφερε την εδραίωση, μαζί με τον χρυσό και τα μαργαριτάρια που απέσπασε η Ισπανία υποβάλλοντας τους ινδιάνους σε αναγκαστική εργασία. «Θύματα της κακομεταχείρισης ,των σφαγών που λαμβάνουν χώρα κατά τις ανταρσίες ή των μικροβίων που έρχονται από την Ευρώπη ,οι ιθαγενείς των Αντιλλών σύντομα απειλούνται με εξαφάνιση . Από το 1501 η μείωση του πληθυσμού προκαλεί την εισαγωγή στις Αντίλλες μαύρων σκλάβων που έρχονται από την Αφρική. ...» (4)

Διψασμένοι για νέα εδάφη, για το μυθικό El Dorado – βασίλειο του χρυσού – και με την βοήθεια του ιππικού και του πυροβολικού οι σκληροί και γνώστες των πεδίων των μαχών Κονκισταδόρες, αποδεκάτισαν τους ιθαγενείς και κατέκτησαν τεράστιες εκτάσεις μέσα σε λίγο χρόνο. Το Μεξικό, την Γουατεμάλα και το Περού, διαλύοντας μάλιστα τους πολιτισμούς των Αζτέκων και των Ίνκας.
Έτσι χτίστηκε μια ολόκληρη αυτοκρατορία. Το 1524 ιδρύθηκε το συμβούλιο των Ινδιών που υπαγόταν κατευθείαν στον Βασιλιά και που ήταν υπεύθυνο για την θέσπιση νέων νόμων στις αποικίες. Οι Αμερικανικές κτήσεις απέκτησαν δύο αντιβασιλείες για την καλύτερη διοίκησή τους: την Νέα Ισπανία που περιλάμβανε τον Άγιο Δομίνικο, τις Αντίλλες, την Γουατεμάλα με έδρα το Μεξικό και την αντιβασιλεία του Περού με πρωτεύουσα τη Λίμα που περιελάμβανε τον Παναμά, την Κολομβία, την Βενεζουέλα ,τον Ισημερινό, την Χιλή και την Βολιβία. Στην Λατινική Αμερική οι λεγόμενοι secundones, Ισπανοί ευγενείς που δεν είχαν καμία τύχη στην πατρίδα τους εγκατέστησαν ένα φεουδαλικό σύστημα, με τους ίδιους στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Οι ίδιοι αισθάνονταν εξουσιαστές πάνω στους ιθαγενείς τους οποίους μεταχειρίζονταν απάνθρωπα. Μόνο στα ορυχεία αργύρου του Ποτόσι έχασαν την ζωή τους μέσα σε 150 χρόνια, 8 εκατομμύρια ιθαγενείς, με αποτέλεσμα να αυξηθεί το δουλεμπόριο. «Η έλλειψη εργατικών χεριών που προκλήθηκε από την μείωση του γηγενούς πληθυσμού καλύφθηκε με μαύρους σκλάβους ,τους οποίους μετέφεραν Δυτικοευρωπαίοι δουλέμποροι από την Αφρική. Το δουλεμπόριο γνώρισε αλματώδη ανάπτυξη από τον 16ο αιώνα ,όταν μεταφέρθηκαν περίπου 900.000 χιλιάδες μαύροι στην Λατινική Αμερική...» (5)

Μέσα από όλες αυτές τις ανακαλύψεις ανετράπη ο ορισμός που είχαν προσδιορίσει εδώ και αιώνες οι Ευρωπαίοι για το ποιος είναι ο κόσμος. Οι διαδοχικές ανακαλύψεις σε συνδυασμό με την δίψα για κάθε τι καινούργιο, έκαναν τους Ευρωπαίους να καταλάβουν ότι κάθε κατάσταση είναι πολύπλοκη και δεν πρέπει να βλέπουν τίποτε δογματικά. Μέσω των ανακαλύψεων γεννήθηκε το κριτικό πνεύμα που κατέληξε σε μια κοινωνική ριζοσπαστική αλλαγή τον 18ο αιώνα. Κριτική σε κάθε τι που δεν επιβεβαιώνεται, σε κάθε τι που δεν ερμηνεύεται λογικά.

Σε σχέση με τις χώρες που κατέκτησαν οι Ευρωπαίοι μπορεί να τις θεωρούσαν πολιτικά αδύναμα κράτη, αλλά δεν έπαψαν να γοητεύονται και να αφομοιώνουν κομμάτια σπουδαίων πολιτισμών όπως των Αζτέκων, των Ίνκας, των Μίνγκ στην Κίνα και των Σογκούν της Ιαπωνίας .
Σε οικονομικό επίπεδο η μεγάλη εισροή μετάλλων από τον νέο κόσμο στην Ευρώπη τον 16ο αιώνα προκάλεσε κύμα πληθωρισμού εξαιτίας της ανόδου των τιμών . Στην καθημερινότητα των Ευρωπαίων άλλαξαν πολλά πράγματα λόγω των ανακαλύψεων. Από τον τρόπο ζωής, μέχρι τις διατροφικές συνήθειες, αφού εισήχθησαν προϊόντα όπως το κακάο, το καλαμπόκι, ο καπνός, η ζάχαρη, η πατάτα, η ντομάτα, το σκόρδο, η βανίλια, ο ανανάς και η γαλοπούλα. Εισαγωγές φυτών και ζώων που επηρέασαν για πάντα την Ευρωπαική κουζίνα και γαστρονομία.

Από την άλλη πλευρά σε εφιάλτη εξελίχθηκε για την γηραιά ήπειρο η Σύφιλη. Μια νόσος που δεν γνώριζε κοινωνικές τάξεις και με την ταχεία μετάδοσή της, τον επιδημικό χαρακτήρα της αλλά και την υψηλή θνησιμότητα κατέστη πραγματική μάστιγα. «Ωστόσο η ισχυρότερη μακρόχρονη επίδραση των ανακαλύψεων ήταν η αργή με διακοπές αλλά σταθερή μετατόπιση του πολιτικού ,οικονομικού και πολιτισμικού βάρους της Ευρωπαικής ηπείρου από την νότια και κεντρική Ευρώπη στην δυτική Ευρώπη και συγκεκριμένα στις χώρες που βρέχονται από τον Ατλαντικό ...» (6)

Με αφετηρία λοιπόν τις νέες ανακαλύψεις αρχίζει μια τρομερή οικονομική άνθηση – η απαρχή του καπιταλισμού – και ξεκινά ένας νέος Ευρωπαικός πολιτισμός που οδηγεί μακριά από την στενή και ξεπερασμένη μεσαιωνική αντίληψη για τον κόσμο.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) MIZLA- BERNSTEIN .Η Ιστορία της Ευρώπης .Σελ.281
(2) MIZLA- BERNSTEIN. Η Ιστορία της Ευρώπης . Σελ.285
(3) Κ.ΡΑΠΤΗΣ Γενική Ιστορία της Ευρώπης .ΕΝΟΤΗΤΑ 7.2 Σελ. 135
(4) MIZLA – BERNSTEIN .H Iστορία της Ευρώπης .Σελ. 289
(5) Κ.ΡΑΠΤΗΣ Γενική Ιστορία της Ευρώπης . ΕΝΟΤΗΤΑ 7.2 Σελ..137
(6) Κ.ΡΑΠΤΗΣ Γενική Ιστορία της Ευρώπης . ΕΝΟΤΗΤΑ 7.3. Σελ. 138