Η Ευρώπη μετά τον 2° Παγκόσμιο Πόλεμο - Ο «Διπολισμός»

Στις 7 και 8 Μαίου του 1945 που οι Γερμανοί συνθηκολογούσαν με τους Δυτικούς συμμάχους και τους Σοβιετικούς αντίστοιχα ,η Ευρώπη ήταν κυριολεκτικά διαλυμένη. Ο Β΄Παγκόσμιος πόλεμος άφησε πίσω του τέτοια καταστροφή και εξαθλίωση που όμοιά της δεν είχε δει ποτέ η Γηραιά Ήπειρος. Σαράντα δύο εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν την ζωή τους ενώ εκατομμύρια άλλοι αντιμετώπισαν την προσφυγιά, την έλλειψη στέγης και τροφής. Στα χρόνια αυτού του φρικτού πολέμου η Ευρώπη έχασε την πολιτική και στρατιωτική της δύναμη, διαλύθηκε οικονομικά και ήταν αδύνατο να ορθοποδήσει χωρίς την βοήθεια ισχυρών δυνάμεων και εξωτερικών παρεμβάσεων.

Ο πόλεμος δημιούργησε έτσι μια νέα κατάσταση στην οποία γεννήθηκαν οι δύο νέες υπερδυνάμεις που μπορούσαν να καλύψουν το στρατιωτικό και πολιτικοοικονομικό κενό των χωρών που ελευθερώθηκαν: οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση. Μαζί τους γεννήθηκε και ο «διπολισμός» που κυριάρχησε στην Ευρώπη μέχρι το 1990 οπότε και κατέρρευσαν τα καθεστώτα του επονομαζόμενου «αριστερού μπλοκ».

Πριν ακόμη τελειώσει ο πόλεμος κι ενώ η ήττα της Γερμανίας ήταν πια αναμενόμενη, οι τρεις ηγετικές δυνάμεις του «αντιναζισμού» (Ρωσία, Αγγλία, ΗΠΑ) είχαν ήδη αρχίσει να μοιράζουν την μεταπολεμική πίτα, επιδιώκοντας να κυριαρχήσει η ειρήνη και φυσικά να εξυπηρετήσουν τα εθνικά και οικονομικά τους συμφέροντα.
Θέματα σαν αυτά έπεσαν στο τραπέζι από τον Νοέμβριο του 1943 στην Διάσκεψη της Τεχεράνης:

«Τέτοιο ήταν το πλαίσιο των διεθνών συσκέψεων που οργάνωσαν μεταξύ τους οι μεγάλοι σύμμαχοι. Στην διάσκεψη της Τεχεράνης (28 Νοεμβρίου -1 Δεκεμβρίου 1943), όπου μετείχαν οι Ρούσβελτ, Τσώρτσιλ και Στάλιν, ανταλλάχθηκαν σημαντικές απόψεις για τα μεταπολεμικά ζητήματα».(1)

Αποδεκατισμένη η Ευρώπη, ρημαγμένη από τον πόλεμο δείχνει ανίκανη να συντηρηθεί μόνη της. Τα Eυρωπαικά κράτη γίνονται στόχος του ανταγωνισμού μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες ήταν οι μόνες που μπορούσαν πλέον να καθορίσουν τις τύχες τους. Οι ΗΠΑ από την μια μεριά με την ισχυρότερη οικονομία στον κόσμο, η οποία αντιπροσώπευε το 50% της παγκόσμιας παραγωγής. Επιπλέον κατείχε μονοπωλιακά μέχρι το 1949 την ατομική βόμβα. Σημαντικό επίσης ότι ο πόλεμος δεν άγγιξε την βιομηχανία και τους υπόλοιπους πρωτογενείς τομείς στα ηπειρωτικά της εδάφη.

Από την άλλη πλευρά η Σοβιετική Ένωση, αν και κατεστραμμένη, με μεγάλες απώλειες από τον πόλεμο (εξαφανίστηκαν κυριολεκτικά ολόκληρες πόλεις και χωριά) διέθετε ακόμη τον μεγαλύτερο στρατό και τα περισσότερα πολεμικά αεροσκάφη στον κόσμο.

Ο διπολισμός με απαρχή την διάσκεψη της Τεχεράνης επικυρώθηκε οριστικά με την Συνθήκη της Γιάλτας στην Κριμαία, πριν ακόμη ο πόλεμος φτάσει στο τέλος του. Εκεί οι ηγέτες των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, συμφώνησαν να υπαχθούν η Βουλγαρία, η Ρουμανία , η Ουγγαρία, μέρος της Γερμανίας και η Πολωνία στην Σοβιετική σφαίρα επιρροής. Για την Πολωνία οι Δυτικοί εξέφρασαν αντιρρήσεις οι οποίες ανάγκασαν τον Στάλιν να δεσμευτεί για την συμμετοχή μη κομμουνιστών πολιτικών στην ελεγχόμενη από τους Σοβιετικούς Πολωνική κυβέρνηση. Κάτι που δεν τηρήθηκε με την έναρξη της έντασης μεταξύ των υπερδυνάμεων:

«Όσο για την κυβέρνηση που θα αναλάμβανε τις τύχες της Πολωνίας, προέκυψε τελικά ένας συμβιβασμός, σύμφωνα με τον οποίο η έντονα φιλοσοβιετική [επιτροπή του Λούμπλιν], που είχαν εγκαταστήσει οι Ρώσοι, θα δέχονταν στους κόλπους της κάποια μέλη της κυβέρνησης που ήταν εξόριστη στο Λονδίνο από το 1939».(2)

Συμφωνήθηκε επίσης μεταξύ του Τσóρτσιλ και του Στάλιν, η Γιουγκοσλαβία να ελέγχεται και από τους Δυτικούς ενώ η Ελλάδα να παραμείνει κάτω από την ομπρέλα της Βρετανίας. Η Σοβιετική Ένωση διατήρησε ακόμη την κατοχή των Βαλτικών χωρών ενώ προσάρτησε κάποια εδάφη από την Τσεχοσλοβακία, την Φινλανδία και την Ρουμανία. Λίγους μήνες αργότερα από την συνθήκη της Γιάλτας υπογράφτηκε ο ιδρυτικός χάρτης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Την ευθύνη για την διεθνή ασφάλεια και ειρήνη είχε το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ που απαρτιζόταν από πέντε μόνιμα μέλη: ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση, Βρετανία, Γαλλία, Κίνα. Οι νικητές του πολέμου δημιούργησαν κατά τέτοιο τρόπο τον οργανισμό ώστε να μπορούν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα τους:

«Το δικαίωμα αρνησικυρίας (βέτο) κάθε μόνιμου μέλους μειώνει σημαντικά τις δυνατότητες επέμβασης του ΟΗΕ, με συνέπεια αυτός ο ελπιδοφόρος οργανισμός να καταστεί όργανο εξυπηρέτησης των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων.(3)

Η διαιρεμένη Ευρώπη ήταν πια γεγονός και σε αυτό συνετέλεσαν οι καθοριστικές αποφάσεις για το μέλλον της ηττημένης Γερμανίας. Οι υπερδυνάμεις επωφελήθηκαν από όλα αυτά τα γεγονότα για να υλοποιήσουν τα φιλόδοξα ιδεολογικά – οικονομικά σχέδιά τους, τα οποία στην αρχή έμοιαζαν με μια προσπάθεια εδραίωσης της ειρήνης στην περιοχή. Τα πανηγύρια για την νίκη κάποια στιγμή κόπασαν και τότε φάνηκαν οι διαφορές των δύο αντιπάλων. Μέσα στο πλαίσιο της ανασυγκρότησης της Ευρώπης δημιουργήθηκε μια άνευ προηγουμένου
αντιπαράθεση μεταξύ Αμερικανών και Σοβιετικών γνωστή πλέον ως «ψυχρός πόλεμος». Τα κράτη που τελούσαν υπό την προστασία των Σοβιετικών πήραν την ονομασία «το σιδηρούν παραπέτασμα» από μια φράση του Τσόρτσιλ.

Καμία από τις δύο δυνάμεις δεν ήθελε να εμπλακεί εκ νέου σε μια πολεμική σύγκρουση μετά τις τρομακτικές συνέπειες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι Αμερικανοί και Σοβιετικοί δημιούργησαν ένα τεράστιο τοίχος αμοιβαίας καχυποψίας στο οποίο ο καθένας για δικούς του λόγους τοποθετούσε κι από ένα λιθαράκι. Από την πλευρά των Σοβιετικών μεγάλο ρόλο έπαιξε η ανασφάλεια που ένοιωθαν στα δυτικά σύνορά τους αναλογιζόμενοι μάλιστα τις τεράστιες απώλειες που είχαν από την εξάπλωση του προηγούμενου εχθρού τους, του ναζισμού. Ο Στάλιν δημιούργησε ένα προστατευτικό φράγμα από δυσμάς με κράτη ελεγχόμενα από την κεντρική Σοβιετική εξουσία. Στην αρχή δεν το έκανε για να εξαπλώσει τον κομμουνισμό αλλά για να ανακουφίσει την καχυποψία του σε μια ενδεχόμενη επέκταση προς ανατολάς:

«Η πολιτική του Στάλιν να δημιουργήσει ένα προστατευτικό κλοιό από ιδεολογικά συγγενή και ελεγχόμενα από την Σοβιετική Ένωση κράτη στην Ανατολική Ευρώπη, είχε πρωταρχικά στρατηγικό και αμυντικό χαρακτήρα και δεν σχετιζόταν με την πολιτική διάδοσης της κομμουνιστικής επανάστασης έξω από την Ρωσία, πολιτική η οποία άλλωστε είχε εγκαταλειφθεί από τα μέσα της δεκαετίας του 30΄, στο πλαίσιο της προσπάθειας δημιουργίας λαϊκών μετώπων ενάντια στον ναζισμό».(4)

Οι Σοβιετικοί νοιώθουν ανίσχυροι απέναντι στους πανίσχυρους οικονομικά Αμερικάνους. Και οι Αμερικάνοι όμως έχουν λόγους να ανησυχούν μήπως εδραιωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη το σύστημα της Κεντρικά ελεγχόμενης οικονομίας, την στιγμή που εκείνοι προσπαθούν να απλωθούν σε όλο τον πλανήτη μέσω μιας φιλελεύθερης αγοράς που συμβόλιζε την κυριαρχία του οικονομικού τους συστήματος. Καθώς περνούσαν τα χρόνια η καχυποψία και η αντιπαλότητα των δύο υπερδυνάμεων διαιρούσαν όλο και περισσότερο την Ευρώπη.

Το χάσμα μεγάλωνε και ο αμοιβαίος φόβος τους δημιούργησε μεγάλες εντάσεις, ειδικά την περίοδο 1947 – 1953. Δύο χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, στην Ανατολική Ευρώπη οι κομμουνιστές στηριζόμενοι από την Μόσχα είχαν αναρριχηθεί στα κυβερνητικά πόστα. Ειδικά στην Ρουμανία, την Ουγγαρία και την Πολωνία δεν υπήρχε κυβερνητικό στέλεχος που να μην ανήκε στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Μόνο στην Αλβανία και την Γιουγκοσλαβία, με τον Χότζα και τον Τίτο αντίστοιχα αλλά και στην Βουλγαρία είχαν επικρατήσει οι κομμουνιστές χωρίς την βοήθεια του Κρεμλίνου. Σε αυτό το σκηνικό οι Αμερικάνοι εξοργίστηκαν ακόμη περισσότερο με το πολιτικό πραξικόπημα της άνοιξης του 48΄στην Τσεχοσλοβακία, όπου οι κομμουνιστές αν και κατείχαν το 38% των ψήφων, αφαίρεσαν λίγο πριν τις εκλογές του 48΄την εξουσία από την φιλελεύθερη κυβέρνηση. Μεγάλο φόβο όμως είχαν οι δυτικοί και από την δύναμη των κομμουνιστικών κομμάτων στις χώρες τους.

Στην Γαλλία και την Ιταλία υπήρχαν 800.000 και 1.800.000 μέλη αντίστοιχα. Μέχρι το 47΄συμμετείχαν στις κυβερνήσεις συνασπισμού, όμως με εντολή της Μόσχας αποχώρησαν για να δώσουν την μάχη στο πλευρό των εργατών. Μετά από αλλεπάλληλες και σκληρές απεργίες και διαδηλώσεις μέχρι τα τέλη του 48΄,τελικά εκφυλίστηκαν στα μάτια των ψηφοφόρων της Δυτικής Ευρώπης. Εντωμεταξύ η προσπάθεια των Αμερικανών να απλωθούν στην Γηραιά Ήπειρο και φυσικά τα προβλήματα οικονομικής αποκατάστασης των Ευρωπαϊκών κρατών, οδήγησαν τον πρόεδρο Τρούμαν να παράσχει οικονομική βοήθεια στα ελεύθερα κράτη, σε αυτά που αντιστέκονται στις ξένες πιέσεις.

Φυσικά ο Τρούμαν φωτογράφιζε την Τουρκία και την Ελλάδα όπου ο εμφύλιος μαινόταν και ήταν ορατή μια προσπάθεια εκ μέρους των Σοβιετικών εγκαθίδρυσης του κομμουνισμού στις χώρες αυτές. Το δόγμα της «συγκράτησης», περισσότερο γνωστό ως «δόγμα Τρούμαν», επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη χάρη στο σχέδιο του υπουργού εξωτερικών των ΗΠΑ, στρατηγού Τζώρτζ Μάρσαλ. Προβλεπόταν ο έμμεσος έλεγχος των οικονομιών των χωρών που θα που θα δεχόταν την οικονομική στήριξη.

Θεωρητικά με αυτό το σχέδιο τα κράτη θα καταπολεμούσαν την φτώχεια και την πείνα. Οι ανατολικές χώρες απέρριψαν την προσφορά, στην δυτική Ευρώπη όμως επωφελήθηκαν τουλάχιστον 16 χώρες. Αφενός το σχέδιο Μάρσαλ βοήθησε στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης , αφετέρου ήταν η ταφόπλακα στην ανεξαρτησία των δικαιούχων χωρών καθώς ο Αμερικανός πρόεδρος μπορούσε να κόψει τις πιστώσεις και την εισροή των δολαρίων.

Βασική διαφορά μεταξύ των υπερδυνάμεων που είχε ως αποτέλεσμα την ψυχροπολεμική ένταση ήταν και η στάση τους απέναντι στην ηττημένη Γερμανία και το χωρισμένο σε τέσσερις ζώνες ελέγχου (Αγγλική, Γαλλική, Σοβιετική, Αμερικανική) Βερολίνο. Οι Αμερικανοί ήθελαν μια Γερμανία ανορθωμένη, ισχυρή, με ευημερούσα οικονομία και καπιταλιστικό σύστημα ώστε να αντισταθεί στον επικείμενο κομμουνιστικό επεκτατισμό. Αντίθετα οι Σοβιετικοί ζητούσαν τεράστιες αποζημιώσεις και τιμωρία των ηττημένων Γερμανών εξαιτίας των καταστροφών που είχαν υποστεί στον πόλεμο:

«Η Σοβιετική πολιτική αντανακλούσε δύο βασικούς προβληματισμούς. Ο ένας είχε να κάνει με την κρατούσακομμουνιστική ανάλυση του ίδιου του ναζισμού. Ο Βάλτερ Ούλμπριχτ υποστήριζε το 1945 ότι ο «χιτλερικός φασισμός» είχε προκύψει από τον αντιδραστικό χαρακτήρα του Γερμανικούκαπιταλισμού, άρα ,για να ξεριζωθεί ο Γερμανικός αυταρχισμός, έπρεπε να καταστραφεί ο καπιταλισμός και να κοινωνικοποιηθεί η οικονομία. Ακόμη σημαντικότερη όμως ήταν η πρωταρχική μέριμνα των Σοβιετικών να εκμεταλλευτούν στο έπακρο τους πόρους της Γερμανίας, ώστε να ξαναχτίσουν την δική τους σμπαραλιασμένη οικονομία και να επωφεληθούν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό από τις ρυθμίσεις περί επανορθώσεων που είχαν συμφωνήσει με τους συμμάχους». (5)

Αφορμή για το πρώτο έντονο ψυχροπολεμικό επεισόδιο έδωσε η απόφαση των Αμερικανών να ενοποιήσουν οικονομικά και νομισματικά τις τρεις «δυτικές ζώνες» του Βερολίνου, ώστε να επωφεληθούν από το σχέδιο Μάρσαλ αλλά και να δημιουργήσουν με το νέο νόμισμα ένα ισχυρό δυτικό Βερολίνο. Οι Σοβιετικοί αντέδρασαν με αποκλεισμό του δυτικού Βερολίνου, πολιτική που τελικά απέτυχε καθώς οι δυτικοί με μια γιγαντιαία επιχείρηση ανεφοδίαζαν για ένα χρόνο μέσω αερογέφυρας , με καύσιμα και τρόφιμα την αποκλεισμένη περιοχή.

Η αντιπαλότητα αντανακλάται πλέον σε όλα τα επίπεδα. Οι δυτικοί τον Ιούλιο του 1947 ιδρύουν την «Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία», η οποία θα διαχειριζόταν το σχέδιο Μάρσαλ. Οι Σοβιετικοί ακολουθούν με το «Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας » στην Ανατολική Ευρώπη. Μέσα από αυτό οι κεντρικές οικονομικές αποφάσεις της Μόσχας διοχετεύονταν στις οικονομίες του υπόλοιπου Ανατολικού Μπλοκ. Ο φόβος για ένα ενδεχόμενο Σοβιετικό χτύπημα γίνεται η αφορμή να ιδρύσουν με δική τους πρωτοβουλία οι ΗΠΑ στις 4 Απριλίου 1949 το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο Αμυντικής Συνεργασίας (ΝΑΤΟ), στο οποίο εντάχθηκαν όλες οι δυτικές χώρες. Η Δυτική Γερμανία έγινε μέλος το 1955.

Η διαίρεση της Ευρώπης όπως και η ψυχρότητα των σχέσεων των υπερδυνάμεων γίνεται ακόμη πιο έντονη με την διχοτόμηση της Γερμανίας. Τον Μάιο του 1949 ιδρύεται η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, με πρωτεύουσα την Βόννη(Δυτική Γερμανία) και έξι μήνες αργότερα ιδρύθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, με πρωτεύουσα το Ανατολικό Βερολίνο(Ανατολική Γερμανία).

Την εποχή εκείνη όμως μια ακόμη συγκυρία αναζωπυρώνει τον διπολισμό. Η πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου, η Κίνα γίνεται κομμουνιστική. Το 1950 τα κινεζικά στρατεύματα με τις ευλογίες των Σοβιετικών εισέβαλαν στην Νότια Κορέα, στον τομέα που ελεγχόταν από τους Αμερικανούς, βοηθώντας τους Κορεάτες κομμουνιστές. Ο πόλεμος της Κορέας (1950 – 1953) προκάλεσε την έξαρση των σχέσεων των δύο δυνάμεων. Στην σύρραξη ενεπλάκη και διεθνές εκστρατευτικό σώμα μετά από έγκριση του ΟΗΕ. Ήταν αυτός ο πόλεμος που προκάλεσε αντικομουνιστική υστερία σε ολόκληρο τον κόσμο:

«Στην διάρκεια αυτής της έμμεσης αναμέτρησης ο ψυχρός πόλεμος έφτασες το απόγειο του, πυροδοτώντας στις χώρες της δύσης μια αντικομουνιστική ψύχωση,που στις Ηνωμένες Πολιτείες κατέληξε στο «κυνήγι μαγισσών» του γερουσιαστή Μακκάρθι, αλλά είχε επίσης σημαντικές συνέπειες στην Δυτική Ευρώπη».(6)

Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 οδήγησε στην «αποσταλινοποίηση» της Σοβιετικής Ένωσης με αποτέλεσμα να επέλθει μια ύφεση στις ψυχροπολεμικές σχέσεις. Αυτό φάνηκε ακόμη περισσότερο το 1955 με την έλευση στην θέση του γραμματέα του κόμματος, του Νικήτα Χρουστσόφ. Τελειώνοντας θα πρέπει να αναφέρουμε ότι και τα επόμενα χρόνια παρά την διαφαινόμενη αλλαγή και την επιφανειακή ύφεση, υπήρξαν γεγονότα που ζωντάνεψαν σε επικίνδυνο βαθμό το ψυχροπολεμικό κλίμα. Το σοβαρότερο από αυτά η κατασκευή του τοίχους του Βερολίνου το 1961 από τους Σοβιετικούς και τους Ανατολικογερμανούς. Προσπάθησαν έτσι να αποτρέψουν την μαζική μετανάστευση κατοίκων της Ανατολικής Γερμανίας στο Δυτικό Βερολίνο. Τα χρόνια πέρασαν και οι λαοί αποφάσισαν να γκρεμίσουν αναίμακτα τα τείχη και να οραματιστούν ένα καλύτερο αύριο, δυστυχώς χωρίς να τα καταφέρουν στις περισσότερες των περιπτώσεων.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ – BERSTEIN- MILZA – Τόμος Γ΄,Σελ. 166
(2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ – BERSTEIN – MILZA – Tόμος Γ΄,Σελ. 168
(3) ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ- Κ.ΡΑΠΤΗΣ – Τόμος Β΄Σελ. 221
(4) ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ- Κ.ΡΑΠΤΗΣ – Τόμος Β΄Σελ. 230
(5) M.MAZOWER – Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΣ – Εκδ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ,Σελ.233- 234
(6) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ – BERSTEIN- MILZA – Τόμος Γ΄Σελ. 185